De term ‘ego’ is afkomstig uit het Grieks en het Latijn en betekent ‘ik’. In de psychologie staat de term ‘ego’ voor het bewuste ‘ik’. Het ego is dus het deel van uw bewustzijn waar uzelf ‘ik’ tegen zegt en het is dus wat u denkt dat u bent met andere woorden uw zelfbeeld. Het ego maakt dus ook mogelijk om onszelf te onderscheiden van de rest van de wereld want omdat er een ‘ik’ is bestaat er automatisch dus ook een ‘ander’. Ondanks dat dit deel dus het bewuste ‘ik’ is zal het toch vaak door onbewuste processen aangestuurd worden. Het ego staat dus voor het beeld dat men van zichzelf heeft en dat beeld zal niet altijd overeenkomen met de werkelijkheid. Wanneer dit beeld van uzelf extreem negatieve of positieve vormen aanneemt kan dit zelfs schadelijk zijn voor u en uw omgeving. Iemand kan zichzelf minderwaardig of onaantrekkelijk vinden maar ook vinden dat men beter is dan een ander. Ook kan men zichzelf (soms onbewust) belangrijker vinden dan andere mensen. In weer een wat extremere vorm is dit dus egoïsme (het eigen ego belangrijker achten en denken dat men ergens meer recht op heeft dan de ander). Ik wens u veel leesplezeir, vriendelijke groet, Hein Pragt.
Op de inhoud van deze pagina rust copyright © Hein Pragt.
We hebben een ego maar zijn het niet
Onwillekeurig doet iedereen wel eens aan zelfbedrog door aan een negatieve of pijnlijke ervaring toch een positieve wending te geven om het eigen ego te sparen. Wanneer men bijvoorbeeld afgewezen is voor een baan, kan men zichzelf wijsmaken dat men de baan toch niet echt wilde. Nog iets extremer is vinden dat de baan zelfs te min was voor u en dat de werkgever een grote fout gemaakt heeft door u af te wijzen. Ik heb zelf mijn gekwetste ego bij een afwijs brief (waarbij aangegeven werd dat mijn opleidingsniveau te laag was) wel eens gecompenseerd door een paar grove taalfouten in deze brief te vinden wat natuurlijk grote onzin was. Maar het voelde wel goed, en om mijn eigen zelfbeeld te sparen zei ik dat ik inderdaad te goed was om voor dat bedrijf te gaan werken. Ik draaide onbewust de afwijzing om, zij wezen mij niet af, ik wees het bedrijf af. Achteraf gezien is dit natuurlijk het grootste zelfbedrog maar op dat moment voelde het beter om mijn gekwetste ego (en de teleurstelling) te sussen.
Hoewel veel mensen denken dat ze geen “ego” problemen hebben komen veel problemen juist voort uit ons ego. Wanneer dingen niet gaan zoals wij dat graag zouden willen of we onze zin niet krijgen, dan is het ons ego dat op gaat spelen en zich gaat verzetten. Dit verzet zorgt er niet voor dat het ego verdwijnt, het veroorzaakt juist nog meer ego. Het gekwetste ego gaat in verzet, men gaat in verdediging of haalt uit naar de ander door boos te worden of te gaan schelden. Maar ook kan dit verzet zich uiten door de ander te beoordelen of te veroordelen of de ander ook pijn te doen om de eigen pijn te compenseren en zelfs pure wraak. Het ego streeft altijd naar zelfbehoud dus zal het, wanneer het bedreigd of aangevallen wordt in de verdediging of de aanval gaan. Deze aanval kan ook indirect door zichzelf verrot schelden of zichzelf voor het hoofd te slaan. Maar het kan zich ook uiten in vreetbuien of juist niet eten, dreigen met zelfmoord, alcohol of drugs of andere vormen van zelfverminking of zelfbeschadiging. Toch is de basis van al dit gedrag vaak, “het gaat niet zoals ik het wil!”.
In echtscheiding zaken ben ik zeer vaak erg gekwetste ego’s tegengekomen en de haat die ontstaat uit een gekwetst ego van bijvoorbeeld een verlaten partner. Deze probeert de pijn vaak af te reageren op de andere partner wiens ego dan ook weer geraakt zal worden waarna een complete emotionele en juridische oorlog kan ontstaan. Helaas met meestal alleen maar slachtoffers aan beide kanten en kinderen die ook het slachtoffer worden van deze zaken. Het is vaak niet moeilijk hier de ego’s te ontdekken. Daarom ben ik dan ook al lang een voorstander van voorlopige voorzieningen bij een echtscheiding en pas later als de grootste (emotionele) druk van de ketel is de definitieve regelingen. Wanneer ik op Internet de betogen lees van mannen en vrouwen die af zitten te geven op hun ex of het andere geslacht in het algemeen dan is het vaak ook niet moeilijk het gekwetste ego te ontdekken.
Maar is een ego dan per definitie slecht? Het thema van het ego loslaten komt voor in veel boeken van sprituele meesters en het thema komt terug in veel spirituele stromingen. Maar een ego is ook een enorme drijvende kracht in het leven want zonder ego zouden er geen fantastische boeken zijn en zelfs de naam van de meeste spirituele auteurs die zeggen dat we het ego moeten loslaten, staat wel erg pontificaal op en in hun boeken. 🙂 Men zou kunnen stellen dat grote ego’s ook leiden tot prachtige boeken, mooie kunstwerken en mooie muziek.
Maar toch kleeft een negatieve klank aan het begrip “een groot ego” dat we dan ook vaker bij een ander bespeuren dan bij onszelf. Meestal gaat het dan om een levenshouding die ten koste gaat van anderen en vaak ervaren we deze mensen als ‘arrogant’ en ‘nietsontziend’. Deze houding dient vaak om mensen op afstand te houden en te domineren maar in veel gevallen is dit een masker om de eigen onzekerheid en kwetsbaarheid te verbergen.
Ook las ik een leuke tip van de bekende hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, Roos Vonk. Ze geeft aan dat men zelfkennis (en een goede kijk op het eigen ego) krijgt door naar het gedrag van anderen te kijken en domweg aan te nemen dat u precies hetzelfde bent. Onwillekeurig worden we allemaal geleid door zelfbedrog alleen zal niemand die bij zichzelf te rade gaat dit zelfbedrog doorzien. Dit is geen onwil, onze hersenen zijn hiertoe gewoonweg niet zo goed in. We kunnen alleen iets leren door naar anderen te kijken en aan te nemen dat wij eigenlijk geen haar beter zijn.
Denk hierbij aan de spreuk: “Leer van de fouten van anderen, het leven is gewoonweg te kort om ze allemaal zelf te maken!”.
Een collega noemde mijn website eens “het ego document van Hein Pragt” en in zekere zin moet ik haar gelijk geven. Ik zal niet ontkennen dat ik een ego heb (mensen hebben een ego en zijn niet hun ego) ik schrijf veel en zet daar ook mijn naam en copyright boven. Waar ik wel voor waak bij mijn eigen ego is dat ik het voor goede zaken blijf inzetten en wanneer mijn ego in verzet komt ben ik wel zo eerlijk om mijn ego te willen ontdekken en te temmen waar dat nodig is. Lang leve een gezond ego!
De ego valkuilen
Vertaling uit het Engels
- Wanneer je denkt dat het “spiritueel” is om op een fiets naar het werk te gaan of met het openbaar vervoer, maar toch een oordeel hebt over mensen die een auto rijden, dan zit je in een ego valkuil.
- Wanneer je denkt dat het “spiritueel” is om te stoppen met televisiekijken omdat het slecht is voor je hersenen, maar toch een oordeel hebt over degenen die nog steeds tv te kijken, dan zit je in een ego valkuil.
- Wanneer je denkt dat het “spiritueel” is om naar klassieke muziek en rustgevende natuurgeluiden te luisteren, maar een oordeel hebt over mensen die naar harde popmuziek of smartlappen luisteren, dan zit je in een ego valkuil.
- Wanneer je denkt dat het “spiritueel” is om yoga te doen, veganist te zijn, alleen organisch eten te kopen, helende kristallen te gebruiken, te mediteren en verlichte spirituele boeken te lezen, maar ook een oordeel hebt over mensen die deze dingen niet doen, dan zit je in een ego valkuil.
- Wanneer je denkt dat het “spiritueel” is om jezelf altijd liefdevol en vriendelijk te gedragen en iedereen die soms boos, brutaal of egoïstisch is als minder ‘spiritueel’ te zien, zelfs dan zit je in een ego valkuil.
- Let altijd op een vaak onbewust gevoel van superioriteit. Zelfingenomenheid en superioriteit zijn de belangrijkste aanwijzing dat je in een ego valkuil zit. Het ego heeft een kleine achterdeur, het zal altijd een nobel idee of goed doel nemen en het gebruiken voor zijn eigen doel en dat is te zorgen dat jij je beter voelt dan iemands anders. Het gevoel van superioriteit, oordelen en veroordelen, dat zijn de ego valkuilen.
Ego versus egoïsme
Wanneer we het over het ego hebben dan komt ook de term egoïsme snel naar boven. Vaak ziet men egoïsme als een slechte eigenschap die men vooral af moet leren. Veel kinderen krijgen het nog steeds met de paplepel ingegoten dat ze altijd eerst aan anderen moeten denken en altijd rekening moeten houden met anderen. Maar ook zijn er diverse religieuze stromingen die pleiten voor een leven dat geheel ten dienste staat van God en medemens. Maar de geestelijke gezondheidszorg moeten maar al te vaak deze mensen weer leren voor zichzelf op te komen en dus iets egoïstische te zijn, als ze niet genoeg voor zichzelf kunnen opkomen of niet goed voor zichzelf kunnen zorgen. Vaak voelen deze mensen zich niet gezien, hebben ze weinig eigenwaarde, durven ze geen nee te zeggen en kunnen ze geen grenzen stellen.
Daar staan dan de personen met doorgeschoten egoïsme tegenover en dat is in de meeste gevallen niet goed. Wanneer iemand alleen aan zichzelf denkt zonder ook maar enigszins rekening te houden met anderen, dan is dit vaak niet de meest plezierige persoon om mee om te gaan. De meeste egoïsten kan het ook niets schelen dat ze zo zijn, het zijn de mensen die niet egoïstisch leven die er vaak last van hebben. Een mooie paradox is hierbij dat veel mensen zich storen aan iemand die egoïstisch is omdat ze eigenlijk zelf diep van binnen hetzelfde zou willen doen maar het niet durven. Men stoort zich bijvoorbeeld aan iemand die gewoon nee durft te zeggen omdat men zelf niet echt nee durft te zeggen. Wanneer mensen die zich storen aan egoïstisch gedrag van een ander heel eerlijk naar zichzelf kijken kunnen ze dit soort dingen leren doorzien.
Het tegenovergestelde van egoïstisch zijn is altruïsme of met een ander woord onbaatzuchtig zijn wat het altijd klaarstaan voor een ander is met geen of nauwelijks eigenbelang. Het is afgeleid van het Latijnse woord “alter” (een ander) in de betekenis van onbaatzuchtig. Altruïsme is dus de ultieme vorm van naastenliefde. Ook dit veroorzaakt met regelmaat problemen voor de persoon die te altruïstisch is.
Eigenlijk is goed gedoseerd egoïsme dus helemaal niet slecht en de term die men daar meestal voor gebruikt is gezond egoïsme. Maar gezond egoïsme kunt u enkel bereiken als u een reëel beeld over uzelf hebt. Bedenk dat niemand perfect is, accepteer uzelf zoals u bent en dat u het niet iedereen naar de zin kunt maken. U zult moet kiezen tussen eigenbelang en dat van een ander, dat is niet altijd eenvoudig. Wanneer u een altruïstisch karakter heeft of wanneer dit er door uw opvoeding erg is ingegoten kunt u veel problemen hebben met mensen die bijvoorbeeld werken op uw schuldgevoel. Het is elke keer weer een keuze maken en een goede balans vinden tussen uw eigen belang en dat van anderen. Hierbij moet u ook bedenken dat het belang van anderen ook uiteindelijk uw belang kan zijn, of worden.
Het ego en de cirkel van aanvallen en oordelen
Een veelgemaakte fout van het ego is dat het in een soort van cirkel van oordelen en aanvallen terechtkomt die niet te doorbreken lijkt en daarbij allerlei onprettige gevoelens veroorzaakt en soms zelfs schade toebrengt in de relatie met uzelf en die met anderen. De oplossing is ook simpel, u moet proberen om naar het ego in uzelf te kijken, zonder uzelf ermee te identificeren. Hiervoor moet u eerst het eigen ego leren herkennen en u bewust worden van de werking van dit ego. Als eerste stap is het belangrijk om te realiseren dat u het ego niet bent maar dat u een ego heeft. Zolang u zichzelf identificeert met uw ego zal het de baas zijn over u, pas als u als een soort van buitenstaander naar uw eigen ego kunt kijken bent u ook in staat het te doorzien en te corrigeren.
Hoe werkt de cirkel van aanval en oordelen? Wanneer dingen niet gaan zoals wij dat graag zouden willen of we onze zin niet krijgen, dan is het ons ego dat op gaat spelen en zich gaat verzetten en afzetten van de ander. Het gekwetste ego gaat in verzet en gaat in aanval. Door deze aanval zet u zich nog meer af ten opzichte van de ander wat weer gevoelens van kwetsbaarheid en schuld kan oproepen waar het ego zich nog weer meer door gaat verzetten en afzetten. Elk stapje in deze gesloten cirkel gaat gepaard met oordelen over uzelf en anderen en de werkelijkheid en veel van deze oordelen, vooroordelen en veroordelingen zijn gebaseerd op het eigen beeld van de werkelijkheid. Het ego duldt ook geen tegenspraak, dus zal het niet relativeren of een andere kant van de zaak willen zien, u blijft dus hangen in het eigen gelijk. Een ander aspect van het ego is projectie, dit gebeurt meestal onbewust. Het ego ontkent het eigen aandeel en projecteer alles naar buiten uzelf waardoor u het idee heeft dat alle gevoelens van onvrede en ellende veroorzaakt worden door iets of iemand buiten uzelf. Uw projectie bepaalt dus uw waarneming, u ziet dus gewoon wat u wilt zien in plaats van de werkelijkheid. Dit kan weer tot aanvallen of verdediging leiden wat de cirkel weer rond maakt. Zolang u gelooft dat de oorzaak van uw onvrede buiten uzelf ligt is het doorbreken van de cirkel bijna niet mogelijk.
Hoe kunt u deze cirkel van het ego doorbreken? Als eerste moet u proberen als buitenstaander naar uzelf leren kijken en het onderscheid tussen de stem van het ego en de eigenlijke situatie in het “hier en nu” leren zien. Meestal is het zo dat u niet boos of gefrustreerd bent door een bepaalde situatie maar door uw gedachten die u heeft over die situatie. Het ego houdt zich in stand door middel van zijn eigen (meestal onjuiste) oordelen, een eerst stap die u dus kunt nemen om het ego te bedwingen is proberen niet meer te oordelen en objectief naar de situatie te kijken. Dit kan in het begin erg moeilijk zijn omdat het ego niet snel opgeeft en zich er vaak snel weer tussen probeert te dringen. Om het ego te neutraliseren kunt u een aantal technieken gebruiken.
U kunt afzien van aanval en de ander niet als tegenstander en schuldige te zien en de verbinding te zoeken in plaats van de verwijdering. Ook kunt u proberen uw gevoelens los te koppelen van de ander of de situatie buiten uzelf en uw eigen gevoelens niet te veroordelen maar te accepteren en objectief te analyseren. De kunst is het oordeel over het goed of slecht zijn van uw gevoelens te laten varen en neutraal en zonder oordeel naar uw eigen gevoelens te kijken en de blik van buiten naar binnen te richten. Wat ook helpt is om de gedachte “ik ben oké, jij niet!” los te laten en er om te zetten in “ik ben oké en jij bent ook oké!”. Ook vergeving, verzoening en uzelf aanvaarden met al uw fouten kan een terugkeer naar het besef van eenheid met de ander bewerkstelligen. Vergeving is in dit geval geen dienst aan de ander maar eigenlijk een dienst aan uzelf. De ander of een situatie buiten uzelf kunt u meestal niet veranderen, wat u wel goed kunt veranderen is de wijze waarop u hier zelf mee omgaat.
De ander kan bijvoorbeeld heel dominant zijn en wanneer u hiervoor erg gevoelig bent, kan het ego hier heel erg tegen in opstand komen. Uw ego zal boos worden en u kunt tot de conclusie komen dat u het helemaal goed doet en de ander de zaak continue verziekt. Wat uw ego aangeeft is: “ik ben oké, de ander is fout!”. U kunt ook eens naar binnen kijken in plaats van naar buiten en een kijken waarom u moeite heeft met dominant gedrag van de ander. Wanneer u echt durft kunt u zich misschien realiseren dat u zelf ook dominante trekjes hebt en dat de ander eigenlijk meer op u lijkt dan u wilt toegeven. U kunt eens nadenken waarom dit dominante gedrag u zo raakt, vaak zal de oorzaak zijn dat u eigenlijk uw zin niet krijgt en de ander wel. Wanneer u op dit punt gekomen bent kunt u terugkeren naar uzelf en gaan kijken hoe u anders met de situatie om kunt gaan waardoor ook u af en toe uw zin krijgt. Aangezien ik al; aangaf dat u de ander niet kunt veranderen moet u dus gaan kijken wat u zelf kunt veranderen is de wijze waarop u er mee omgaat. Hiervoor hoeft u niet uw persoonlijkheid en karakter te veranderen maar uzelf nieuwe sociale vaardigheden te leren om beter met een situatie om te kunnen gaan. Door niet het gevecht aan te gaan maar te kijken hoe u samen met de ander toch uw doelen kunt bereiken kunt u de cirkel van het ego doorbreken, niet als gunst aan de ander maar als gunst aan uzelf.
Ook in liefdesrelatie speelt het ego vaak deze destructieve rol. Sommige partners blijven jarenlang wanhopig proberen de ander te veranderen met alle machtsmiddelen en strijd die er beschikbaar zijn met uiteindelijk een relatiebreuk of echtscheiding tot gevolg. En ook daarna gaan ze vaak door met dezelfde ego cirkel ten koste van alle mensen om hen heen, zichzelf en de ander. Door meer naar binnen te kijken en het eigen ego te onderkennen zouden veel mensen de eenheid weer kunnen herstellen. Het ego zorgt ook in een liefdesrelatie vaak voor een nooit te winnen machtsstrijd en verwijdering tussen liefdespartners.
Het ego kan dus een destructief mechanisme zijn dat de verhouding met de ander verstoord en de waarneming van de ander (en de wereld) kan vervormen. U ziet uw eigen projecties en niet de werkelijkheid en daardoor neemt u de ander niet echt waar zoals hij of zij is. Door neutraal en zonder oordelen naar het eigen ego te kijken kunt u het beeld van de werkelijkheid en de eenheid met de ander herstellen en zo de destructieve cirkel van het ego denken doorbreken.
Het gaat niet zoals ik het graag wil
Een belangrijke levensles kreeg ik ook van een vriendin die in de psychiatrie werkte. Ze leerde mij: veel van de (psychische) problemen die mensen hebben komen voort uit één ding, het gaat niet zoals ik het wil!. Ook dit heb ik bij mijzelf maar ook bij anderen een tijd in de gaten gehouden en wanneer u met deze bril op naar situaties kijkt dan gaat het verbazend vaak op. Waarom vechten mensen zo vaak, waarom reageren we emotioneel, waarom manipuleren we soms, waarom zitten we soms zo in de put, vaak omdat het niet gaat zoals we willen. We voelen weerstand in de ander en in onszelf. Ook de vragen zoals, waarom neemt niemand mij serieus, waarom overkomt mij dit weer, waarom houden mensen geen rekening met mij, waarom krijg ik de kans niet, waarom luisteren ze niet naar mij komen bijna altijd op hetzelfde neer, het gaat niet zoals ik het wil.
Waarom stoor ik mij zo aan die dominante collega en voel ik zoveel weerstand bij alles wat hij doordrukt, wanneer ik gewoon eerlijk ben tegen mijzelf moet ik toegeven, het gaat niet zoals ik het wil. Waarom laten mensen het monster van emotionele manipulatie of emotionele chantage op elkaar los, het gaat niet zoals ze het willen. Nog erger, waarom werken mensen elkaar tegen of saboteren ze elkaar, omdat het inderdaad vaak niet gaat zoals men het wil. Het is makkelijke om bij een ander dit te herkennen maar u heeft het zelf ook als u eerlijk durft te kijken naar uzelf. Hoe vaak komt het niet voor dat u verontwaardigd bent, zich opwindt of druk maakt over zaken, u stiekem iemand even dwarsboomt, ook hier gaat vaak op dat het niet gaat zoals u het graag wil.
Wanneer u deze ego valkuil bij uzelf ontdekt, is de eerste logische vraag, moet het per se zo gaan als u het wilt? Is het ook niet goed zoals het is? Zou u zichzelf kunnen aanpassen zodat wat er gebeurt ook voor u acceptabel is. Vaak ligt het probleem toch bij uzelf en zult u moeten leren accepteren dat het vaak niet zo gaat zoals u het graag zou willen, maar dat u met een beetje geluk er toch iets van uzelf in kunt verwerken. Loslaten en accepteren lijkt voor veel mensen tegenwoordig een groot probleem. We willen niet loslaten, we willen onze zin. Hoe moe, depressief, verdrietig, ellendig, overspannen we er ook van worden, we blijven vechten voor ons gelijk en onze zin, hoewel we in alle toonaarden ontkennen dat het om onze zin krijgen gaat. Nee, het gaat om nobele doelen, omdat we het beste willen voor iedereen of omdat we de kennis en ervaring hebben. De meeste mensen zullen niet snel toegeven dat het ego hier ook een grote rol speelt. Maar het ego heeft al heel veen mensen overspannen gemaakt, een burn-out bezorgd of RSI klachten veroorzaakt. Het is de grote vraag of het uw zin willen hebben, het slopen van uw lichaam waard is.
Maar ook in andere gevallen heb ik zelf gemerkt dat “het gaat niet zoals ik het wilï” een rol speelt. Bijvoorbeeld bij slapeloosheid, u wilt slapen maar uw lichaam werkt tegen. U verzet zich tegen de slapeloosheid en eigenlijk zegt u “het gaat niet zoals ik het wil” want ik wil slapen. Door dot verzet kunt u meestal echt niet slapen, door u er aan over te geven en er bij neer te leggen en u er dus aan over te geven, maakt u de kans groter dat u uiteindelijk wel in slaap zult vallen. Ook bij migraine speelt dit een rol, door te ontspannen gaat de aanval sneller over. Maar omdat ik me verzette tegen de pijn en de migraineaanval (het gaat niet zoals ik wil) werd het alleen maar erger. Ik heb geleerd om mij niet meer te verzetten, wanneer ik een migraineaanval heb neem ik medicatie en accepteer ik dat ik even niets kan doen en dat dit ook overmacht is. Ik gun mijzelf het overgeven aan rust en het afsluiten en accepteer ook het ondergaan van het nare gevoel. Sinds ik dit doe heb ik bijna geen zware migraineaanvallen meer gehad. Verzet werkt alleen maar tegen in dit geval, acceptatie en het nemen zoals het is werkt in het voordeel.
Om hier wat aan te kunnen doen is het belangrijk om het ego even aan de kant te zetten en te accepteren dat het inderdaad bij uzelf gaat om het simpele zinnetje: “het gaat niet zoals ik het wil!”. Weerstand en verzet leveren u spanning op en de kans dat het echt iets aan uw situatie zal veranderen is gering. Wanneer u de trein gemist heeft, kunt u een half uur in de stress zitten tot de volgende trein komt, of het gewoon accepteren en een half uur rustig de krant lezen. Wat denkt u dat beter is voor uzelf? Accepteren dat het zo is zoals het is en loslaten is niet zo moeilijk als u denkt, het is een kwestie van uw ego even een halt toeroepen en te accepteren dat er dingen zijn waar u geen invloed of controle over heeft en dat het loslaten van de weerstand en het verzet u meer ontspanning en geluk geeft. En de slotvraag is: “wilt u gelijk of geluk?” en wie zegt: “kan beide ook?” die heeft het niet goed begrepen!
Boek over de sociale psychologie
Psychologie Dit boek biedt een beknopte en heldere kennismaking met de stand van zaken in de hedendaagse psychologie. In twaalf hoofdstukken worden fundamentele begrippen uit de psychologie behandeld. Bovendien wordt ingegaan op het individu in zijn sociale omgeving, op de ontwikkeling, de persoonlijkheid en op gedragsstoornissen en psychotherapie. In het boek komt een aantal theorieën van vooraanstaande psychologen van vroeger en nu ter sprake. Speciale aandacht wordt geschonken aan de ontwikkeling op het terrein van het genetisch onderzoek. In deze vijfde, herziene druk zijn bovendien twee hoofdstukken toegevoegd over intelligentie en automatische processen. 
Meer menswerk pagina’s
- Verliefd zijn
- Universele basisbehoeften
- Stemmingkerende handelingen
- Psychologische trucjes
- Onverwerkte emoties
- Menswerk
- Manipulatie
- Liefdesverdriet
- Levensfasen
- Intimiteit
- Houden van uzelf
- Honden van Pavlov
- Het menselijk ego
- Gezond egoïsme
- Externaliseren
- Enneagram types
- Emotionele ontrouw
- Emotionele manipulatie
- Emotionele intelligentie
- Eerste indruk
- Defensieve projectie
- Comfortzone
- Attributietheorie
- Altruïsme