Wat is de waarheid

Als kind ben ik opgegroeid in een klein dorp in Drenthe met het idee van het bestaan van de absolute waarheid. De kerk het geloof maar ook het hele wereldbeeld was gekoppeld aan deze absolute waarheden. Het was ook een zeker bestaan, twijfel was er niet alles stond vast en het gaf ook een zekere rust. Toen ik in de puberteit kwam leerde ik dat er ook andere opvattingen bestonden en ook andere religies, waardoor mijn wereld en mijn zekerheden aardig op de kop kwamen te staan. Ook leerde ik een heel belangrijke les die gebaseerd was op een kort verhaal dat als volgt ging. Een wijze werd gevraagd: “er zijn zoveel verschillende religies op deze wereld en ze beweren allemaal dat ze de enige echte waarheid zijn, maar wie heeft er dan gelijk?”. De wijze antwoordde: “ze hebben allemaal gelijk, bedenk heel goed dat er meerdere versies van de waarheid zijn!”. Dit heeft mijn leven wel een richting gegeven, ik dacht over alles na, leerde dat twijfel juist tot nieuwe inzichten kon leiden en dat alles relatief is. In deze tijd waar men elkaar over en weer beschuldigd van nep nieuws en leugens, is het vaak moeilijk om de waarheid te achterhalen. Wetenschappelijke bewijzen worden afgedaan als “ook maar een mening” en met de huidige technologie zijn beelden en zelf video’s zo te manipuleren dat we eigenlijk niets meer kunnen vertrouwen wat we zien of horen. Het lijkt er op dat met de opkomst van sociale media de mogelijkheden om de waarheid te verdraaien steeds groter worden en dat dit zelfs een reëel gevaar is voor de wereldvrede. Op deze pagina wil ik een levensbeschouwing geven over het begrip “de waarheid”. Vriendelijke groet, Hein Pragt.

Volgens het woordenboek “Van Dale” is de betekenis van waarheid: “het ware en overeenstemming van woorden met feiten” maar de term waarheid kunnen we ook in verband brengen met echtheid, geldigheid en juistheid. Wanneer iemand opzettelijk onwaarheden spreekt, dan liegt deze persoon. Maar wat is waarheid dan precies en bestaat “de waarheid” eigenlijk wel? Al eeuwen geleden stelde Pontius Pilatus de historische vraag: “Maar wat is waarheid?”, toen hij Jezus verhoorde. Meestal kan de waarheid van een uitspraak worden vastgesteld door deze te toetsen aan de feiten. Het probleem is dat vaak die feiten niet, of niet volledig beschikbaar en bekend zijn en men dus ook moeilijk bepalen kan wat de waarheid is. Een modernere benadering van waarheid is dat het alle samenhangende kennis is die de mensheid heeft. De waarheid is hiermee dus ook veranderlijk, wanneer er nieuwe ontdekkingen gedaan worden kan de waarheid ook veranderen.

Veel mensen hechten (net als ik) grote waarde aan de waarheid, het geeft ons zekerheden en een min of meer stabiel beeld op ons leven en onze omgeving. We leren onze kinderen ook om de waarheid te spreken en straffen ze wanneer ze liegen. En tegelijkertijd liegen we zelf jarenlang tegen onze kinderen over Sinterklaas. Dit geeft aan dat we soms wel selectief zijn met ons waarheidsprincipe. Iedereen kent wel het bekende “leugentje om bestwil” waarmee we onze behoefte naar “de waarheid en niets dan de waarheid” af weten te zwakken. Toch zijn veel mensen op zoek naar zekerheden en bevestiging in dit leven en zoeken ze naar een kant en klare set waarheden in een religie of in een ander collectief. Maar is het wel zo goed om alle waarheden te kennen, ik ben bang dat ik helemaal zou doordraaien als ik alle (soms vreselijke) waarheden zou kennen. Ik ben bang dat het leven bijna ondragelijk zou worden en dat dus het niet kennen van alle waarheden soms beter is. Soms is het dus beter de waarheid niet (geheel) te kennen en voegt de waarheid niets toe aan het levensgeluk. Ook vraag ik me soms af of gelukkig leven en sterven met een leugen, voor de persoon in kwestie zelf niet beter is. Waarom zou men bijvoorbeeld iemand op zijn sterfbed nog lastigvallen met een voor hem bedroevende waarheid. Waarom moeten lelijke waarheden boven tafel wanneer ze alleen maar ongeluk en ellende brengen en geen enkel ander nut dienen.

Veel mensen hebben alleen belangstelling voor de waarheid wanneer dit in hun voordeel is of in hun wereldbeeld past. Het is zelfs een goede vraag of “de waarheid” wel bestaat. De volgende fabel geeft dit heel duidelijk aan. Een meester maakte samen met zijn leerlingen een ochtendwandeling ergens in het verre Oosten. In het prille zonlicht schitteren de dauwdruppels en bij een grote dauwdruppel liet de meester halt houden. Hij zette vier leerlingen zo rondom de druppel dat de zon erop bleef schijnen en vroeg hen toen welke kleur de druppel had. Rood zei de eerste, oranje zei de tweede, geel zei de derde, groen zei de vierde en ze stonden verbaasd over de verschillende antwoorden. Aangezien ze er allemaal zeker van waren dat ze het goed zagen en dus de waarheid spraken, kregen ze bijna ruzie. Toen liet de meester ze van plaats wisselen en heel langzaam drong het tot ze door dat de zon verschillende kleuren reflectie gaf afhankelijk van hun plek van waarneming. Ze hadden allemaal dezelfde druppel gezien en allemaal de waarheid gesproken.

De waarheid is dus geen absoluut begrip maar gekleurd met het eigen standpunt en kennis van de feiten. Twee mensen die samen dezelfde traumatische ervaring hebben ervaren kunnen beiden een heel ander verhaal hebben vanuit hun eigen standpunt en kennis van de feiten. De een kan zich slachtoffer voelen en de ander als dader neerzetten in zijn of haar versie van de waarheid en de ander kan zich in zijn of haar waarheid totaal geen dader voelen maar ook slachtoffer. Hoewel beide versies van de waarheid tegenstrijdig kunnen lijken is er meestal een overkoepelende waarheid die de andere waarheden die lijken strijdig te zijn op een hoger niveau met elkaar in overeenstemming kan brengen. Sommige stellingen kunnen als waar bewezen worden en toch tegenstrijdigheden opleveren met andere stellingen. In bovengenoemde fabel is de overkoepelende waarheid “het is een waterdruppel.”. En een overkoepelende waarheid in het geval van twee mensen die met twee verschillende waarheden tegen een traumatische situatie zou kunnen zijn dat de situatie inderdaad voor beiden traumatisch geweest is zonder dat er een dader of slachtoffer hoeft te zijn.

Mijn overtuiging was ooit ook die van een absolute waarheid, naarmate ik ouder ben geworden heb ik meer en meer geleerd dat er meerdere versies van een waarheid kunnen zijn, die ogenschijnlijk zelfs tegenstrijdig kunnen zijn, die een mildere overkoepelende waarheid hebben die niet strijdig hoeft te zijn. Om de overkoepelende waarheid te leren kennen is het belangrijk om elkaars waarheid te beluisteren zonder aanval of verdediging en de eigen kleuring, kennis van de feiten en invulling te ontdekken en zo de weg open te maken naar een eenvoudigere overkoepelende waarheid. Ook hier gaat mijn eigen spreuk vaak op: “Communicatie is vaak het grootste probleem van de oplossing!”. Soms zie ik mensen die een leven lang in onmin leven en elkaar pijn doen, terwijl “hun waarheid” gebaseerd is op een eigen interpretatie en gebrek aan kennis van alle feiten. Helaas is zonder goede wil van beide kanten er meestal geen oplossing mogelijk, terwijl dit het leven voor beide partijen aangenamer en vrediger zou kunnen maken. Maar ook het inzicht dat er meerdere versies van de waarheid kunnen bestaan is een bron voor relativeren en een meer gemoedelijk leven.

Wat is liegen

De meeste mensen overal op de wereld liegen, tegen elkaar en tegen zichzelf, verdraaien de regels wel eens en vertellen regelmatig wel eens “een leugentje om bestwil”. Er bestaan drie factoren die het liegen beïnvloeden: 1- in hoeverre ben ik gebaat bij liegen, 2- hoe groot is de kans dat ik gepakt word, 3- welke straf kan ik in dat geval verwachten? Liegen is dus gewoon een kosten baten analyse, men weegt af wat het kost (of kosten kan wanneer men betrapt gaat worden) tegen wat het je oplevert. Dit kan een bewuste keuze zijn maar meestal zal dit zelfs gewoon snel in het onderbewustzijn gebeuren. De tweestrijd om te liegen kan ook bestaan uit dat we een voordeel willen halen uit onze leugen, tegenover ons eigen zelfbeeld waarin men vaak als eerlijk en betrouwbaar gezien wil worden.

Veel mensen die liegen of de waarheid verdraaien (sociaal manipuleren) zijn wel uit op eigen gewin, de ander zwart maken om zelf als beter mens of als onschuldig slachtoffer gezien te worden komt toch vaak voor. Bij ruzies en echtscheidingen komt het principe van verdeel en heers nogal vaak voor, men probeert de ander zwart te maken om zelf zoveel mogelijk sympathie, hulp en steun te krijgen. En ik weet helaas uit ervaring dat gekwetste ego’s tot de meest verschrikkelijke daden en leugens in staat zijn. De bekende soap series zijn in dit opzicht een uitstekende leerschool. Toch wordt in de meeste religieuze stromingen liegen als een hoofdzonde aangemerkt. Al vele eeuwen geleden leerde men uit ervaring dat liegen op korte termijn een zekere winst kan opleveren maar dat het voor een maatschappij in het algemeen een slechte zaak is.

Mensen hebben een sterke behoefte om waarheid van leugen te kunnen onderscheiden maar een waterdichte oplossing van dit probleem is nog niet gevonden. Ook de middeleeuwse methode van pijnigen en martelen is geen garantie dat de waarheid echt boven tafel komt. Toch gebruikt men deze methode ook tegenwoordig nog steeds met als grootste nadeel dat vaak de door de ondervrager gevraagde waarheid boven tafel komt omdat men onder sterke druk of pijn uiteindelijk alles wel wil bekennen. Omdat de meeste samenlevingen leugens bestraffen ontstaat een angst voor straf en deze vormt weer de basis de werking van leugendetectors, die meestal alleen maar stress meten. De gedragspsychologie heeft ook een aantal kenmerken vastgesteld om liegen te kunnen signaleren. Signalen voor liegen zijn: verwijde pupillen, handbewegingen in de richting van het gezicht en algemene nervositeit. Bovendien verandert bij het liegen de stem omdat de stembanden zich aanspannen en ook dit is met meetapparatuur vast te stellen. Helaas zijn de meeste methodes niet helemaal betrouwbaar omdat mensen om andere redenen nerveus kunnen zijn, of omdat een geroutineerde leugenaar zijn lichaam volledig onder controle heeft.

Waarheidstheorieën

Wat zijn waarheidstheorieën?

Ieder mens doet dagelijks uitspraken over de waarheid van bepaalde oordelen en beweringen. Maar wat is de definitie van waar en niet waar, daarover zijn er verschillende opvattingen die men waarheidstheorieën noemt. Opmerkelijk is dat deze waarheidstheorieën soms tegenstrijdig zijn, wat volgens de ene theorie onwaar is kan volgens de andere theorie waar zijn. Hier staat een beknopte beschrijving van de verschillende waarheidstheorieën:

De correspondentietheorie.

De correspondentietheorie van de waarheid is feitelijk de meest traditionele opvattingen van de waarheid. Volgens de correspondentietheorie betekent de waarheid van een bewering dat die bewering overeenkomt (correspondeert) met de werkelijkheid. Zodra die overeenkomst er niet is dan is de bewering niet waar.

De coherentietheorie.

De coherentietheorie van de waarheid geeft aan dat de waarheid van een bewering een goede aansluiting (coherentie) heeft bij overtuigingen die men al heeft. Wanneer een bewering in strijd is met bestaande overtuigingen dan is ze volgens deze waarheidstheorie niet waar.

De pragmatische theorie.

De pragmatische theorie van de waarheid geeft aan dat de waarheid van een bewering goed werkt. Dit kan bijvoorbeeld zijn in de vorm dat het oordeel voordelig uitpakt. Wanneer een oordeel of overtuiging alleen maar slecht uitpakt of problemen veroorzaakt dan is die overtuiging pragmatisch niet waar.

De waarheid en Occam’s scheermes

Wanneer we zoeken naar de meest logische oplossing of de waarheid kunnen we Occam’s scheermes toepassen. Occam’s scheermes ofwel Occam’s razor, genoemd naar de 14e eeuwse Franciscaner broeder William van Ockham geeft heel kort door de bocht aan dat de meeste eenvoudigste verklaring de beste is. Dit komt er op neer dat een verklaring van een verschijnsel zo min mogelijk aannames moet inhouden en dat alle aannames die niet bijdragen aan het verklaren van het verschijnsel moeten worden weggelaten. Dus de versie van de waarheid waarbij men de minste aannames nodig heeft is vaak de meeste betrouwbare. Een nep verhaal kan dus worden ontmaskerd door te kijken hoeveel aannames gebruikt zijn om het verhaal een waarheidsgehalte te geven.

De blinde mannen en de olifant

De blinde mannen en de olifant is een beroemd verhaal uit India. Het gaat over zes blinde reizigers die op hun levensweg tegen verschillende delen van een olifant aanlopen. De eerste liep tegen de flank van de olifant aan en zei: “de olifant is een wal”. De tweede voelde aan een slagtand en zei: “een olifant is als een speer”. De derde greep de slurf en zei: “een olifant lijkt erg op een slang”. De vierde voelde aan de knie van de olifant en zei: “een olifant is een boom”. De vijfde voelde het oor en zei” “een olifant lijkt op een waaier”. De zesde voelde de staart en zei: “een olifant is als een touw”. Ondanks dat ze allemaal dezelfde olifant gevoeld hadden, had elk een ander beeld bij wat een olifant was en vond elk, ondanks dat ze nog nooit de hele olifant gezien hadden. dat hij de waarheid had. Sommige mensen leggen dit verhaal uit als dat alle mannen hun eigen versie van “de waarheid” zagen en dat er dus meerdere versie van “de waarheid” zijn en dat de absolute waarheid niet bestaat. Toch is de hele olifant “de waarheid” en wanneer elk de moeite had genomen om de hele olifant te onderzoeken, hadden allen de “echte waarheid” kunnen ontdekken. Dit verhaal wordt vaak gebruikt als waarschuwing tegen mensen die in een absolute waarheid geloven of beweren dat hun godsdienst “de enige echte” is. Het verhaal geeft aan dat juist onze zintuigen, onze perspectieven en onze levenservaringen onze toegang tot “de waarheid” kunnen beperken en ons tot verkeerde conclusies kunnen leiden van “de waarheid”.

Overkoepelende waarheid.

Er bestaat dus zoiets als een overkoepelende waarheid die andere waarheden die lijken strijdig te zijn op een hoger niveau met elkaar in overeenstemming kan brengen. Sommige stellingen kunnen als waar bewezen worden en toch tegenstrijdigheden opleveren met andere stellingen die ook als waar bewezen zijn. Het verhaal van de De blinde mannen en de olifant levert allemaal verschillende stellingen op en de overkoepelende waarheid is in dit geval: “het is een olifant!”.

Een oude puzzel over de waarheid achterhalen.

Er bestaat een oude puzzel, u bent als gevangene opgesloten in de kerker van een kasteel. Er zijn twee deuren en voor elke deur staat een gemaskerde bewaker. De ene bewaker spreekt altijd de waarheid en de andere bewaker liegt altijd bij elk antwoord dat hij geeft. Een van de twee deuren leidt naar de vrijheid en achter de ander wacht de dood. U weet natuurlijk niet welke deur de goede is en ook niet welke bewaker voor die deur staat. U mag slechts één vraag stellen aan één van de bewakers en daarna moet u een deur kiezen. Wanneer u zou vragen “Is dit de deur naar de vrijheid?” dan kunt u nog niets met het antwoord omdat u niet weet of u het vroeg aan de liegende of de eerlijke bewaker. Maar ook met een vraag als: “wanneer jij de waarheid spreekt, is dit dan de deur naar de vrijheid?” geeft geen zeker antwoord. Toch is er een vraag waarmee u de waarheid en de vrijheid kunt achterhalen. Wanneer u er niet uitkomt, lees dan het antwoord dat een stukje verderop op deze pagina staat.

Antwoord!

*) De enige vraag die de waarheid kan onthullen is: “Wat zou de andere bewaker antwoorden als ik aan hem zou vragen welke deur tot de vrijheid leidt”. Het antwoord wat die bewaker dan geeft is de deur die het niet is. Doordat u beide bewakers in de vraag heeft betrokken zult u altijd niet de waarheid krijgen en weet u dus dat het tegenovergestelde wel de waarheid is.

Wat is de waarheid?