Er loopt een heftige discussie of vrije wil wel bestaat of dat vrije wil niets meer dan een illusie is. Diverse (hersen-) wetenschappers, filosofen en spirituele goeroes zeggen dat vrije wil niet bestaat en dat vrije wil gewoon een illusie is. Maar er zijn ook vooraanstaande wetenschappers die juist beweren dat vrije wil echt wel bestaat. Beide partijen proberen met vaak wetenschappelijk bewijs of logische redeneringen hun stelling te onderbouwen. Het bewijs tegen vrije wil zou onze hele kijk op bijvoorbeeld het strafrecht op de kop zetten want hoe kun je iemand bestraffen wanneer hij zelf geen invloed had op datgene wat hij gedaan heeft. Wanneer het de bedoeling was dat alles gebeurt zoals het gebeurt, kun je dan een individu nog aansprakelijk stellen. Zijn wij dan alleen nog maar willoze slachtoffers van onszelf? Ligt alles wat we doen vooraf vast? Beide kampen hebben goede argumenten die het andere kamp weer probeert onderuit te halen en een discussie tussen een aantal welbespraakte voor en tegenstanders is dan vaak ook erg interessant. Zelf zit ik in het kamp dat gelooft dat veel van onze gedragingen aangestuurd worden door alle ervaringen die we opgedaan hebben in het leven, onze opleiding, ons geloof dat we wel of niet meegekregen hebben, onze erfelijke eigenschappen en chemische processen in ons lichaam, ons karakter en alle invloeden om ons heen. Dit zijn heel veel factoren die ons gedrag en onze handelingen aansturen. Het duveltje uit een doosje dat ons onderbewustzijn is levert ons heel veel impulsieve ideetjes aan en onderweg naar het bewustzijn zullen deze ideetjes het lichaam en de spieren e.d. al beginnen aan te sturen voor een bepaalde actie. Dit ga ik nog concreet met een paar voorbeelden uitwerken op deze pagina. Ook stellen een aantal tegenstanders van de vrije wil dat ons “ego” of “ik” alleen ons bewustzijn is en dat vind ik een verkeerde veronderstelling die de theorie daarna moet ondersteunen. Dit komt neer op een aanname doen en dan een bewijst te zoeken op basis van deze aanname. Ik geloof dat het “ego” of “ik” meer is dan alleen het bewustzijn. Op deze pagina zal ik de argumenten van zowel voorstanders van het idee van vrije wil en tegenstander van het idee van vrije wil behandelen zodat u beide kanten kunt lezen. Vriendelijk groet, Hein Pragt.
Op de inhoud van deze pagina rust copyright © Hein Pragt.
Vrije wil is een prettige illusie!
Dit is een beknopte samenvatting van het hoofdstuk uit het geweldige boek “Wij zijn ons brein” van Dick Swaab. Hij stelt dat de vrije wil een plezierige illusie is en dat Ieder organisme voortdurend keuzes maakt en dat het de vraag is of die keuzes geheel vrij zijn. Ook geeft hij aan dat de filosofie zich ook met vrije wil bemoeit en niet eenduidig is over wat vrije wil nu eigenlijk is. Hij haalt drie dingen aan: het eerste is dat een handeling pas vrij is als iemand deze ook niet had kunnen doen (iemand moet nog andere mogelijkheden hebben), het tweede punt is dat de handeling met een reden verricht moet zijn en een derde is dat men het idee heeft dat men de handeling echt uit zichzelf verricht. Maar aangezien dit weer slechts een idee is moet het wel discutabel zijn. Als voorbeeld haalt Dick Swaab dan een heftige en plotselinge intense verliefdheid aan als iets wat men overkomt en waar men zelf geen controle over heeft, zeker niet over alle reacties die het teweeg brengt. Ook stelt hij dat karaktereigenschappen nu eenmaal vastliggen en dat mensen vanuit deze karaktereigenschappen dingen doen zonder dat ze daar iets aan kunnen doen. Dick Swaab is van mening dat met de huidige kennis van de neurobiologie van een volledige vrijheid geen sprake kan zijn.
Hij gaat er van uit dat veel erfelijke factoren en de vroege ontwikkeling van een kind er voor zorgt dat het gedrag al bij de geboorte in belangrijke mate vastligt. Omdat bijvoorbeeld al bij de geboorte vastligt of men op mannen of vrouwen, of allebei valt, stelt hij dat er dus bij partnerkeuze er geen mogelijkheden zijn om in vrijheid te kiezen. Een ander voorbeeld is dat hij aangeeft dat we niet in staat zijn om onszelf te dwingen om ergens niet aan te denken. Gedachten kom op zonder dat we er om vragen en ook wanneer we dat niet zouden willen. De meeste beslissingen die we nemen zouden we nemen in een fractie van een seconde of op gevoel, of op basis van intuïtie zonder er bewust over na te denken. Onze hersenen werken volgens hem voor een belangrijk deel automatisch en onbewust.
Ook gebruikt hij als voorbeeld dat men in gedachten naar het werk kan rijden en in het verkeer honderden beslissingen kan nemen in complexe situaties waar leven en dood van af kunnen hangen op een volkomen automatische wijze, waarbij men pas bij aankomst denk “goh, ben ik er nu al?”. Vaak denken mensen heel lang na over een probleem zonder een oplossing te vinden en dan, terwijl men iets totaal anders doet, komt ineens een oplossing naar boven. Volgens Dick Swaab, neemt ons onbewuste razendsnel beslissingen op basis van wat zich voordoet in de omgeving en dat door de wijze waarop onze hersenen zich hebben ontwikkeld gedurende de evolutie er geen volledig vrije wil kan bestaan. Vrije wil is volgens hem een mooie illusie omdat ons onderbewuste pas achteraf de informatie over de handeling naar de hersenschors teruggestuurd, wat de mens idee geeft dat we de handeling willens en wetens zelf hebben veroorzaakt. Volgens Swaab hobbelt het bewustzijn dus wat achter de feiten aan.
Ik vond het boek “Wij zijn ons brein” geweldig mooi om te lezen en heeft het mij wel weer aan het denken gezet. Ik kan dit boek erg aanraden omdat Dick Swaab op relatief eenvoudige wijze, best heel gecompliceerde zaken goed uit weet te leggen.
Het experiment van Libet
Een beroemd (of berucht) experiment van Libet in 1985 heeft de discussie over de vrije wil redelijk beïnvloed. In dit onderzoek moesten proefpersonen een eenvoudige motorische taak uitvoeren zoals de snelle buiging van de vingers of het drukken op een knop, op een door henzelf uitgekozen tijdstip. Ze moesten aangeven wanneer ze zich bewust werden van de intentie om deze handeling uit te voeren. Met behulp van een E.E.G. werd de hersenactiviteit gemeten. Al 550 milliseconden voor het begin van de handeling werd een “readiness potential” gemeten, deze verschuiving wordt gezien als een voorbereiding op de handeling. Deze werd c.a. 350 – 400 milliseconden gevolgd door een bewustwording van de intentie om te handelen, wat dus 200 milliseconden voor de motorische handeling plaatsvond. Men zou verwachten dat, wanneer de mens beschikt over een vrije wil, de bewustwording van de intentie gevolgd wordt door de RP in plaats van andersom. Hij concludeerde dat de totstandkoming van een eenvoudige, spontane en vrijwillige taak onbewust is en niets met een beslissing vanuit de vrije wil te maken zou hebben.
De proefpersonen bleken wel in staat een veto uit te spreken over de geïnitieerde handeling, ze konden dus wel beslissen om deze wel of niet uit te voeren maar niet kunnen beslissen over de totstandkoming van een specifieke vrijwillige taak en dit zou een vereiste zijn in een strikte definitie van de vrije wil. De mens zou uit zichzelf dus geen handelingen kunnen opstarten, maar zou alleen kunnen beslissen iets niet uit te voeren en niet om iets wel uit te voeren. Dit experiment van Libet heeft veel stof doen opwaaien want hij beweert dus dat de mens helemaal niet zo vrij is in zijn gedrag als hij zelf graag zou willen zijn. Libet’s experiment lijkt erop te wijzen dat de vrije wil in ieder geval beperkter is dan men altijd aangenomen heeft.
Vrije wil volgens Paul Smit.
Een heel leuk boek wat ik kan aanbevelen is “Verlichting voor luie mensen” van Paul Smit. Ook dit boekje bevat een hoofdstuk over het onderwerp vrije wil en Paul Smit bekijkt dit natuurlijk vanuit de hoek van spirituele verlichting. Ook hij is van mening, dat van vrije wil geen sprake kan zijn. Hij vergelijkt onze levensweg en alles wat er gebeurt in ons leven, met een film in de bioscoop. Men kijkt toe en alles staat al vast, ondanks dat men nog niet weet wat er komen zal. Volgens de auteur worden beslissingen die men neemt niet door de eigen wil gemaakt maar ontstaan ze gewoon, ze borrelen gewoon op. En natuurlijk haalt hij het experiment van Libet aan als bewijs. Als tweede bewijs haalt hij (net als veel anderen) de automatische processen in ons lichaam aan die vanuit onze hersenstam (ons primitieve reptielenbrein) worden aangestuurd zoals ademhalen, het kloppen van het hart en andere belangrijke functies van organen. Mijn inziens hoef je (en mag je) niet bewust over te beslissen omdat het maar goed is dat het lichaam deze vitale functies aan dit deel van de hersenen uitbesteed heeft als automatisme.
Ook hij haalt aan dat de mens genetisch geprogrammeerd is en dat hoe men er uitziet, hoe lang men ist, wat de talenten en beperkingen zijn, hoe de stem klinkt en wat de karaktereigenschappen zijn al bij de geboorte vastligt. Een leuke vergelijk wat hij dan maakt is dat de mens denkt dat hij de bestuurder is van zijn eigen lichaam net alsof hij de bestuurder van een auto is, maar dat de auto eigenlijk een auto in een kermisattractie is en men de illusie heeft dat men zelf aan het stuur zit. Daarna bekijkt hij het vanuit de neurowetenschap met het verhaal dat we gedachten pas bewust worden wanneer ze al uitgevoerd zijn, als een soort terugkoppeling of bevestiging. Dan verteld hij uitgebreid over hoe een kind in Sinterklaas geloofd met alle details en dan beschrijft hij de verwarring die ontstaat bij het ken wanneer hij hoort dat dit allemaal niet waar is en dus een illusie was. Dit trekt hij dan door naar de verwarring die mensen ondervinden wanneer ze horen dat vrije wil niet bestaat en dus ook een illusie is. Op de laatste pagina haalt hij wel een leuk voorbeeld aan, want veel mensen denken dus als eerste dat ze dus ineens alles (rare dingen) kunnen doen omdat ze toch geen vrije wil hebben. En dan slaat hij terug met dat je dit dus allemaal zou kunnen doen wanneer je wel een vrije had en dat je het nu niet doet omdat het niet zo voorbestemd is. In het hoofdstuk erna legt hij uit wat het ego is, datgene dat denkt in controle te zijn en denkt dat er een vrije wil is.
Het is een heel leuk boekje dat het lezen echt waard is en wat echt een beetje verwarring kan veroorzaken. En verwarring is juist goed omdat vanuit verwarring nieuwe inzichten kunnen ontstaan.
Geen vrije wil is een denkfout!
Wanneer er iemand het niet eens is met de Nederlandse neuroloog Dick Swaab dan is dat wel de Filosoof Daniel Dennett (70). Volgens hem zijn we inderdaad ons brein, maar zijn we er niet willoos aan overgeleverd. Zijn kritiek is niet mals, bizar, belachelijk slecht onderbouwd, denkfouten die je bij een student zou verwachten. Dennett wordt beschouwd als een van de grootste levende filosofen en een expert op het gebied van bewustzijn, vrije wil en evolutie. Luther verkondigde dat de mens geen vrije wil had want het was immers God die alles bepaalde. Erasmus was het dier niet mee eens en vond dit zelfs een levensgevaarlijke gedachte want zonder vrije wil zijn mensen dus ook niet meer verantwoordelijk voor hun daden. Dit is ook het dilemma dat speelt bij justitie, kun je nog wel iemand veroordelen wanneer er geen sprake is van vrije wil.
We kunnen we nee zeggen tegen ons brein, als voorbeeld haalt hij een sporter aan, die iets wat heel erg pijn gaat doen maar wel de wedstrijd kan redden, kan doen in het belang van het team. Alles in zijn lichaam en geest zal tegen de pijn zijn en dit willen vermijden, maar de wil kan het toch doordrukken. Een mens kan dus strategische beslissingen nemen. De mens is in staat zijn verlangens en driften aan te passen, wij verschillen van andere organismen omdat we onze daden bijna oneindig vaak kunnen evalueren en veranderen. En zonder dat vermogen zouden we tamelijk dom zijn, net als de meeste dieren dit dit niet kunnen of maar zeer beperkt. Essentieel voor een vrije wil is morele competentie, de meeste mensen zijn in staat een contract te tekenen, een hypotheek af te sluiten of een auto te rijden. Swaab geeft aan dat hij wel een contract ondertekent, maar dat hij word gestuurd door zijn brein. En natuurlijk zal alles wat men doet voortkomen uit het brein, anders zou het tovenarij zijn!
Dennett is het op ??n punt eens met Swaab, wij zijn ons brein. Maar dat wil niet zeggen dat we willoos aan dat brein zijn overgeleverd. Het idee dat de vrije wil een illusie is, berust volgens Dennett op een heel naïeve voorstelling van de vrije wil, als een vrijheid van alle restricties. Zo’n absolute vrijheid bestaat niet, en dat is maar goed ook, zegt hij. Natuurlijk reageren we op impulsen, wanneer een vriend ons iets lekkers aanbiedt dan kunnen we moeilijk weigeren, maar waarom zouden we dat willen? Daniel Dennettis een wetenschapper die ook niets wil weten van een menselijke ziel. Ons bewustzijn en vrije wil is een normaal onderdeel van ons brein, wanneer u ook een argumenten voor het bestaan van vrije wil wilt lezen kunt u op Internet de nodige artikelen van zijn hand vinden.