Complotdenken en complottheorieën

Een goede klassieke complottheorie heeft drie kenmerken nodig: ten eerste moet er sprake zijn van een geheime samenzwering tussen meerdere mensen of instanties, ten tweede moet de theorie veel minder voor de hand ligt dan gebruikelijke denkbeelden en ten derde moet er een duidelijk zondenbok zijn in de vorm van een instantie, een bevolkingsgroep of een ras. Bekende voorbeelden zijn de vele complottheorieën waarbij de joden een hoofdrol spelen en deze duiken steeds weer in steeds nieuwer vormen op. Zo was er een eeuw geleden een verzonnen verhaal over een geheime joodse wereldvergadering waar men zogenaamd besprak hoe men de wereldheerschappij wilden veroveren door via manipulatie van media klassenhaat, oorlogen en revoluties te ontketenen en wantrouwen te veroorzaken om zo de vijand verzwakken. Deze complottheorie werd door Hitler handig gebruikt om via dezelfde methode aan de macht te komen, met al de nu bekende gevolgen. Onderzoek achteraf heeft aangetoond dat deze bijeenkomst nooit heeft plaatsgevonden en dat het verslag een verzonnen vervalsing was. Deze complottheorie heeft het leven van miljoenen mensen gekost.

Waarom zijn mensen dan zo gevoelig voor complottheorieën? Om dit te kunnen begrijpen moeten we eerst eens kijken hoe het mechanisme werkt. Machiavelli (zie afbeelding) schreef eeuwen geleden al het bekende boek "de heerser" waarin hij de principes van macht krijgen en macht houden beschrijft. Een van de fundamentele principes is: "verdeel en heers". Wanneer een groep saamhorig en eensgezind is dan is macht uitoefenen moeilijk omdat men altijd met de gehele groep te maken heeft. De beste wijze om de macht van de groep te doorbreken is tweedracht zaaien. Wanneer men onderlinge strijd heeft dan is de saamhorigheid weg en is de groep makkelijker te beïnvloeden en te overheersen. Wanneer men goed kijkt ziet men dit ook heden ten dage nog steeds worden toegepast, vaak wel in een niet zo overduidelijke vorm. Maar het opzetten van jong tegen oud, arm tegen welvarend, op basis van geloof, ras of seksuele voorkeur, gebeurt nog steeds met als hoofdreden de saamhorigheid en de macht van de grote groep te beperken. Men zou kunnen stellen dat dit op zich ook een complottheorie is, echter dit is met traditioneel wetenschappelijk onderzoek en historische feiten te onderbouwen.

Een tweede oorzaak wordt heel goed beschreven in het boek Sapiens, dit gaat om de wetenschappelijke verklaring waarom mensen in zo'n grote groep of gemeenschap kunnen samenleven. Veel primaten leven ook in groepen, maar hier is iets bijzonders aan de hand. Een groep is beheersbaar tot een bepaalde grootte (bijvoorbeeld max 50 leden) en dan treed er onrust op en werkt het groepsmechanisme niet meer. Wat we dan zien is dat de groep zich opsplitst in twee kleiner groepen die totaal afzonderlijk van elkaar verder gaan. Er is dus bij deze primaten een duidelijk maximale groepsgrootte. Wij mensen daarentegen zijn in staat om in zeer grote groepen samen te leven, hoe is dit ontstaan? De meest gangbare verklaring is het vermogen van de mens om te geloven in iets irreëels, een idee of geloof. Een gezamenlijke geloof of overtuiging maakt het mogelijk voor mensen om in grotere groepen te leven. Wanneer een groep bijvoorbeeld dezelfde religie aanhangt, zal men de persoon die dezelfde religie heeft vrij snel vertrouwen en kunnen mensen met dezelfde religie in grote groepen samenleven. Omdat de regels van de religie duidelijk zijn voor de gehele groep zal dit de groep een structuur geven en onderling vertrouwen veroorzaken. Dit gaat niet alleen op voor iets ontastbaars als een religie, maar ook voor een natie en zelfs voor een fanclub van een voetbalvereniging. Wanneer iemand van een totaal andere groep en maatschappelijk status fan is van dezelfde voetbalclub zal dit een band en onderling vertrouwen wekken, zelfs op onderwerpend die helemaal niets met voetbal te maken hebben. Het gezamenlijke "geloof" verbind ook in dit geval de mensen van de groep. Het mensenras was dus in staat om in grote groepen samen te leven doordat men een (niet tastbaar) gezamenlijk geloof of ideologie kon delen.

Machthebbers hebben dit in het verleden ook ingezet als middel om meer macht te krijgen, bijvoorbeeld door één groep de schuld van alles te geven, kun je alle andere groepen verbinden en achter jouw standpunten krijgen. Een goed voorbeeld is hoe Hitler aan de macht is gekomen. Maar ook tegenwoordig zien we die op allerlei fronten terug, mensen zijn sociale wezens die graag bij een veilige groep horen en bij deze veilige groep horen gemeenschappelijke ideologieën en gemeenschappelijke vijanden. Niets verbind een groep zo krachtig als een gemeenschappelijk vijand. En veel complottheorieën wijzen juist één gemeenschappelijke vijand aan, dat is de fundamentele basis van een complottheorie. Complottheorieën komen ook vaak voort uit onzekerheid en angst, mensen zijn bang voor complexe gebeurtenissen en rampen die ze zelf niet goed kunnen bevatten en ze hebben behoefte aan een eenduidig verhaal dat hun onzekerheden weg kan nemen. Dit zijn geen zwakke of labiele mensen maar gewone weldenkende mensen zoals u en ik, het komt in alle lagen van de bevolking voor.

Een belangrijk argument van veel complotdenkers is dat zij de waarheid wel zien en dat ze kritisch zijn en geen makke schapen en dat ze vragen durven te stellen die van het gangbare afwijken. De complotdenker ziet zichzelf als superieur aan de makke schapen en voelt zich verbonden met de groep van mensen die in dezelfde complottheorieën geloven. Nu zou dat op zich een goede grond kunnen zijn voor andere invalshoeken in een ingewikkelde discussie over complexe thema's, maar helaas vervalt men vaak in agressie, bedreiging, geweld opruiing en kan het helemaal gevaarlijk worden wanneer de groep met geweld, bedreigingen en wapens hun mening kracht bij willen zetten. Ook nu zie je weer oproepen om mensen wiens mening onwelgevallig is met geweld te onderdrukken of zelfs te doden. De geschiedenis heeft geleerd wat voor fatale gevolgen dit kan hebben, toch blijft de geschiedenis zich vaak herhalen. Vaak zijn de complotdenkers die zichzelf als superieur zien en geen makke schapen, juist wel de makke schapen van de mensen die een belang en gewin hebben bij de complottheorie.

Spiritualiteit is een hoek waar men in eerste instantie geen complottheorieën verwacht maar dit ligt toch iets anders. Momenteel ziet men ook in de spirituele hoek veel complotdenkers. Aangezien de meeste spirituele stromingen juist voor meer persoonlijke ontwikkeling, vrijheden en vrijdenken zijn sloegen de beperkingen van de coronapandemie daar erg hard in. Maar ook is het zo dat in de meeste spirituele stromingen men juist leert vertrouwen op emoties, intuïtie en zelfonderzoek. Juist bij zoiets ingrijpends als de pandemie met alle gevolgen ontstaat snel het gevoel van "hier klopt iets niet!" en gaat men op onderzoek naar antwoorden. Omdat men in de spirituele hoek vaker ideeën aanhangt die buiten de reguliere wetenschap vallen, komen er al snel allerlei alternatieve verklaringen. En de boosdoeners van deze complottheorieën waren al snel de huidige machthebbers, de rijken van deze aarde die een geheim verbond zouden hebben waarbij, net als de heksen in de middeleeuwen, deze keer de pedofielen als grote boosdoeners werden neergezet. Tegelijk werden deze ook, net als bij de heksen in de middeleeuwen, verbonden met het satanisme en de cirkel is weer rond.

Nu is het verzet tegen de coronamaatregelen natuurlijk niet voorbehouden aan de complotdenkers, het raakt ons allemaal en het is goed om kritisch te blijven denken en te blijven discussiëren. Maar de online propaganda met misinformatie, niet wetenschappelijk onderbouwde verdraaide feiten en zelf complete (geloofwaardige) leugens verspreiden zich als een lopend vuurtje op het Internet en social media. En mensen die op zoek zijn naar antwoorden vinden al snel een voor hen bevredigend antwoord dat hun onzekerheden wegneemt. En ook is er een groep binnen de online gemeenschap waarin desinformatie over het virus rondgaat die zich als spiritueel profileert. En men is heel handig om in te spelen op emoties, gevoelens van angst en onvrede om een nieuwe zekerheid te scheppen en zo een nieuwe groep te vormen. En heel vaak worden wetenschappelijke feiten en historische gebeurtenissen uit hun verband getrokken om zo "bewijs" te leveren. Maar juist het opzetten tegen de gangbare wetenschap is het creëren van verdeeldheid en macht en het creëren van een gezamenlijke vijand. En macht is macht, zelfs op spiritueel gebied.

In deze onzekere wereld waar het ook vaak nog aan sterke integere politici ontbreekt en overheden vaker betrapt worden op wanbeleid en zelfverrijking kan men snel erg cynisch worden. Dit is een goede voedingsbodem voor het zogenaamd "ontwaken", het willen weten hoe de wereld "echt" in elkaar zit. En daar komen complottheorieën natuurlijk goed van pas, want er is zogenaamd een compleet verborgen wereld die de elite voor iedereen geheim wil houden. Om mensen te overtuigen worden ze aangespoord om zelf op onderzoek uit te gaan en het zelf te ontdekken, maar stuurt men wel een beetje in een bepaalde richting. En vanuit één artikel of filmpje linkt men weer aan het andere en voor men het weet heeft men een compleet nieuwe fictieve werkelijkheid geschapen. Toch is men vaak overtuigd dat men dit geheel zelf ontdekt heeft en dat men niet beïnvloed is. Toch gaat men vaak snel weer deel uitmaken van een groep die dezelfde ideologieën deelt.