Denken over denken pagina.

Op deze pagina ga ik niet zozeer in op de fysieke werking van de hersenen maar probeer ik een beschrijving te geven van de verschillende manieren van denken zoals natuurlijke denken, logisch denken, wiskundig denken en in het bijzonder lateraal denken. Ook ga ik nader in op een aantal grote denkers en wat zij ons kunnen leren over het denkproces. Als kind had ik al belangstelling hoe de menselijke hersenen werken vanuit dezelfde nieuwgierigheid had ik ook een fascinatie om weten hoe computers werkten. Als jongen van 8 spaarde ik weken lang om de eerste elektronische rekenmachine te kunnen kopen, om die eenmaal thuis, tot afgrijzen van mijn ouders onmiddellijk uit elkaar te halen. Op dertienjarige leeftijd las ik ongeveer alles wat er toen over computers gepubliceerd werd en dat was toen helaas nog niet erg veel. Toen ik 17 jaar was kocht ik mijn eerste echte computer (TRS-80) die ik ook onmiddellijk uit elkaar haalde en aanpaste aan mijn eigen wensen. Ik wilde tot op het laatste bit niveau weten hoe het apparaat werkte en na een jaar wist ik dit. In dezelfde jaren had ik ook een grote belangstelling voor psychologie mede omdat ik vanuit een licht autisme het menselijke gedrag en sociale patronen erg ingewikkeld vond.

Vanaf die tijd ging ik me ook bezig houden met kunstmatige intelligentie, ik begon computer programma's te schrijven voor kunstmatige intelligentie en las daar ook veel over. Een aantal jaren later moest ik bij Wolters Kluwer als software ontwikkelaar software schrijven voor het interpreteren van de bestaande opgeslagen uitgaven (meest wetgeving) waarvoor we complexe grammatica beschrijvingen maakten in combinatie met patroon herkenning. Mede door alle mislukkingen op dit vlak kreeg ik meer en meer ontzag voor de menselijke hersenen. Vanuit deze bewondering las ik ook het boek "Denken over denken" van Edward de Bono, en ik ontdekte dat ik zelf ook vrij lateraal dacht. In dit boek beschouwde de Bono de hersenen als een "black box" en probeerde hij de werking te verklaren door een model te maken van de schijnbare processen die zich in deze "black box" afspeelden. Deze vorm van abstractie sprak mij in die tijd heel erg aan. Vriendelijke groet, Hein Pragt

Verschillende soorten van denken.

In het boek "denken over denken" beschijft de Bono een aantal verschillende soorten van denken die ik hier kort zal samenvatten.

Natuurlijke denken.

Dit zouden we ook het rauwe, eenvoudige of primitieve denken kunnen noemen. Natuurlijk denken lijkt veel op het denken in extremen, cliche's en vooroordelen. Een waarneming heeft een vooraf bepaald gevolg. Het is denken in zeer rechte korte lijnen van oorzaak naar gevolg. Ook is het erg gevoelig voor herhalingen, iets lijkt meer juist als het meerdere keren gebeurt. Het natuurlijke denken is ook vatbaar voor dominantie in waarnemingen, een felle kleur maakt iets bijvoorbeeld meer belangrijk, en het mist ook het gevoel voor proportie. Als één Duitser toevallig dronken en vervelend is, zal het natuurlijke denken vaak tot de conclusie komen dat alle Duitsers dronkenlappen zijn. Wanneer één puber rebels is, zijn alle pubers rebels. Als bepaalde patronen zich gevormd hebben in het natuurlijk denken is het moeilijk deze nog te veranderen, aangezien het gedachten patroon enkel datgene volgt wat benadrukt wordt.

Er is weinig ruimte voor vaagheid of twijfel in het natuurlijk denken omdat een kleine dominantie van een opgeslagen patroon onmiddellijk de aandacht daarheen zal sturen. Ook sluit het gebrek aan gevoel voor proportie het herkennen van alternatieven uit, als eenmaal een patroon herkend is heeft het de volledig aandacht. Het natuurlijke denken maakt meer gebruik van extremen en uitersten omdat deze patronen zich gemakkelijker vestigen dan gemiddelde patronen. Kort samengevat kunnen we stellen dat het natuurlijke denken de natuurlijke manier is waarop het geheugenoppervlak zich van nature gedraagt. Het is onmiddellijk en direct maar is ook geneigd tot aanzienlijke vergissingen.

Logisch denken.

Het logische denken is een verbetering van het natuurlijke denken omdat het selectief een aantal banen van het natuurlijk denken blokkeert. Het logische denken blokkeert sommige banen van het natuurlijk denken door middel van een nee conditie, waardoor de stroom langs andere banen verder gaat. Logica kan men voorstellen door het gelijk zijn of niet gelijk zijn. Vaak is het eenvoudiger om de niet gelijk conditie te herkennen dan de complexere gelijk conditie omdat de eerste kleine ongelijkheid onmiddellijk een nee tot gevolg heeft. Niet gelijk aan kan ook staan voor fout, of een verkeerde combinatie, hiervoor worden tegenstrijdige patronen op het geheugenoppervlak gebruikt. Deze patronen ontstaan door eerdere ervaringen die gevoelens of emoties gekoppeld hebben aan bepaalde patronen. Deze emoties kunnen zowel fysieke gevoelens als pijn maar ook emotionele gevoelens als angst of verdriet zijn. Ook kunnen een groot aantal patronen gevormd zijn door beloning of bestraffing. Het logische denken is dus één stap verder dan het natuurlijke denken omdat het natuurlijke denken controleert en corrigeert door middel van nee condities.

Het natuurlijke denken geeft een aantal rechtlijnige reacties op een bepaalde gebeurtenis, het logische denken blokkeert een aantal van deze reacties en selecteert zo de beste reactie. We zouden kunnen stellen dat het natuurlijk denken onze eerste impulsieve gedachten zijn en het logische denken hier corrigerend werkt waardoor we gebruik maken van eerder opgeslagen patronen om dezelfde fouten niet meer te maken. Het logische denken kan de aandacht dus af leiden naar minder voor de hand liggende patronen. Logische denken is een grote verbetering ten opzichte van het natuurlijke denken maar kent nog steeds veel beperkingen. Het te vroeg blokkeren van banen door het te snel toekennen van een nee kan ook banen blokkeren die uiteindelijk nuttig hadden kunnen zijn. Logische denken beperkt het natuurlijke denken en zorgt er voor dat weinig gebruikte patronen in staat om gebruikt te worden. Bij succes zullen deze patronen dan ook sterker worden in het natuurlijke denken.

Wiskundig denken.

Wiskundig denken is het denken volgens een vooraf bepaald patroon of formule. Dit vooraf bepaald patroon is te vergelijken met een recept. Men voert de instructies van het recept uit op de ingrediënten waardoor een van tevoren bepaald doel, namelijk het gerecht bereikt zal worden. Het recept kan in dit geval gezien worden als een soort van wiskundige formule. Sommige formules bestaan uit gedetailleerde instructies, maar soms is het handiger om algemene regels te hebben die in verschillende combinaties toegepast kunnen worden. Een ander woord voor deze formules of recepten is algoritmen. Een algoritme is een vast patroon dat niet is afgeleid uit de aangeboden informatie, het patroon dient alleen om die informatie te controleren en te ordenen. Een algoritme kan een wiskundige techniek zijn, maar ook een woordpatroon of elk ander soort vooraf ingesteld patroon.

Binnen wiskundig denken gedraagt de informatie zich volgens de regels van het algoritme en niet volgens de regels van het geheugenoppervlak. Niet de informatie zelf zal de kanalen aanleggen, de kanalen worden deze op voorhand gegraven en de informatie moet deze ingestelde kanalen volgen. Op deze manier kunnen de meeste fouten en beperkingen van het natuurlijk en logisch denken vermeden worden. Het resultaat hiervan is een zeer doeltreffende methode om informatie te verwerken. Maar zelfs hier zijn er beperkingen, het volgende voorbeeld geeft dit heel duidelijk weer.

We nemen als voorbeeld het probleem van de twee fietsers, die op dertig kilometer afstand van elkaar vertrekken en naar elkaar toe rijden en daarbij een snelheid aanhoudend van vijftien kilometer per uur. Een vlieg vertrekt van de neus van de ene naar de neus van de andere fietser, en dan terug met een constante snelheid van vijftig kilometer per uur. Als de vlieg op deze manier heen en weer vliegt tot de fietsers elkaar ontmoeten, hoeveel kilometer zal de vlieg dan afgelegd hebben? Voor het gemak nemen we aan dat de pauze op de neus van de fietsers geen tijd in beslag zal nemen.

Dit probleem werd gegeven aan een bekende wiskundige, die er een tijdje over nadacht en toen aangaf dat het probleem opgelost kon worden met behulp van een nogal lastige, wiskundige techniek om met een afnemende reeks om te gaan. Hij deed er een tijdje over om het probleem uit te werken en gaf het juiste antwoord. Een student loste het probleem veel eenvoudiger op. Hij rekende uit dat de fietsers er een uur over zullen doen om elkaar te ontmoeten. Aangezien de vlieg vijftig kilometer per uur vliegt zal hij dan vijftig kilometer hebben afgelegd. Deze oplossing was het gevolg van een andere kijk op het probleem door niet naar de (voor de hand liggende) afstand, maar naar tijd te kijken. De wiskundige was niet op de eenvoudige oplossing gekomen omdat hij in staat was het probleem op moeilijke manier uit te werken. Het hierboven vermelde probleem geeft aan dat ook het wiskundig denken zijn beperkingen heeft.

Lateraal denken.

Als je enige gereedschap een hamer is, ziet elk probleem eruit als een spijker.

De bedoeling van het laterale denken is het ondervangen van de fouten als de beperkingen van het geheugenoppervlak. Zowel logisch als wiskundig denken kunnen niet volledig de beperkingen van het geheugenoppervlak ondervangen. Het natuurlijke denken selecteert een baan op basis van nadruk, het logische denken sluit banen af op basis van het herkennen van verkeerde combinaties en het wiskundige denken gebruikt de regels van een formule voor selectie. Meestal worden bekende patronen in onze hersenen alleen verbeterd door informatie die van buitenaf komt zoals nieuwe ervaringen of bevestiging van ervaringen. Het patroon zal aangevuld of aangepast worden. Het laterale denken is gebaseerd op het opnieuw ordenen van de bestaande informatie om zodoende nieuwe informatie te laten ontstaan. Het laterale denken is in staat de vertrouwde patronen aan te passen zonder invloeden van buitenaf. Het laterale denken is ook denken met veel verspilling, maar we hebben zoveel onbenutte capaciteit in onze hersenen dat we ons dit in ruime mate kunnen veroorloven.

Een probleem kent vaak een begin en een eindsituatie en het denkproces is het vinden van een weg van het begin naar de eindsituatie. Normaal is de mens geneigd om een zo recht mogelijke lijn te volgen van begin naar einde via beproefde methodes. Als ergens in deze lijn een onmogelijkheid of een schijnbare onmogelijkheid zit, gooien de meeste mensen onmiddellijk de hele oplossing weg om een nieuwe te zoeken. Iemand die lateraal denkt gaat verder met de ingeslagen weg met de gedachte van stel dat het wel mogelijk zou zijn. Dit geeft hem een middel om verder te kijken dan die positie waar het schijnbaar onmogelijk leek. Dit kan dan leiden tot geheel nieuwe inzichten. Bedenk eens hoe zou de wereld er uit zien als varkens konden vliegen. Dit is een voorbeeld van dit soort denken. De meeste mensen zouden denken dat varkens nooit kunnen vliegen en ook niet fantaseren wat de gevolgen zouden zijn als het wel kon. Iemand die dat wel doet kan tot inzichten komen die niets met vliegende varkens te maken hebben, maar wel heel nuttig kunnen zijn op een ander gebied.

Soms kan een probleem niet direct opgelost worden maar wel via een andere weg. Om deze weg te vinden is het nodig bepaalde vaste patronen te negeren en op een andere wijze naar het probleem te gaan kijken. In het voorbeeld bij wiskundig denken, wilde de wiskundige het probleem op een voor hem bekende wijze oplossen. Als hij ook de aandacht van afstand naar tijd had verschoven, had hij waarschijnlijk ook de veel simpelere oplossing gezien. Ook kan het soms handig zijn om het probleem vanuit de eindsituatie naar de beginsituatie te herleiden, of het probleem eens compleet om te draaien. Door middel van fantasie en humor kunnen nieuwe patronen ontstaan die tot nieuwe inzichten kunnen leiden.

Lateraal denken is soms denken via een zijweg of een omweg, als een omweg onmogelijk lijkt, maar het wel mogelijk zou zijn tot een goede oplossing zou leiden, is het handig om de aandacht eens te richten op het mogelijk maken van deze omweg. Lateraal denken houdt in dat u selectief de beperkingen van alle andere methodes van denken tijdelijk buiten werking zet. Als een pad niet logisch is kan het toch een perfecte oplossing zijn als u durft verder te denken voorbij de logische nee situatie. Lateraal denken maakt de andere vormen van denken niet overbodig, het heeft de andere vormen van denken nodig om nieuwe patronen te valideren. Als het lateraal denken een nieuw patroon gegenereerd heeft kan het bijvoorbeeld door positieve ervaringen tot een vorm van natuurlijk denken worden. Als lateraal denken een ruime hoeveelheid soms onzinnige oplossingen gegenereerd heeft kan het logisch denken weer een selectie uitvoeren om de beste oplossing te kiezen. Lateraal denken heeft veel met creativiteit te maken en het vermogen van mensen om zich los te maken van bestaande ideeën en patronen.

Wie is Edward de Bono.

Edward de Bono werd geboren in 1933 op Malta. Hij studeerde medicijnen aan de Universiteit van Malta en promoveerde in psychologie en fysiologie in Oxford. Zijn belangrijkste boek is The Use of Lateral Thinking. Hij is de goeroe van het creatieve denken en de uitvinder van het begrip lateraal denken. Hij is als goeroe groot geworden door één enkel idee steeds verder uit te melken, op basis van lateraal denken schreef hij inmiddels zo'n dertig boeken. Hij zegt van zichzelf: 'Ik ben een van de weinige mensen in de geschiedenis die een belangrijke invloed heeft gehad op de manier waarop mensen denken'.

Uitspraken van Edward de Bono

Situatie puzzels voor lateraal denken.

Om lateraal denken te trainen kunt u proberen situatiepuzzels op te lossen. Dit kan ook een leuk gezelschap spel zijn waarbij een persoon de puzzel vertelt en de rest van het gezelschap door middel van het stellen van Ja / Nee vragen de oplossing moet achterhalen. Als er geen ja of nee antwoord mogelijk is kan het antwoord ook "niet relevant" zijn. Het leert u om door middel van creatieve vragen de meestal vrij onconventionele oplossing te achterhalen.

Puzzels om lateraal denken te trainen

Hier onder staan een aantal voorbeelden van deze situatie puzzels.
Op het internet zijn nog veel meer voorbeelden te vinden.

Een man stapt in een taxi en vertelt de chauffeur de bestemming.
Na een korte rit stopt de chauffeur ergens in een afgelegen gebied, waarna hij een pistool pakt en de klant neerschiet. Hierna dumpt hij het lijk en rijdt hij terug naar de stad. De chauffeur had geen crimineel verleden en had de klant nog nooit eerder ontmoet. Ook had hij absoluut geen interesse in het geld van de klant.
Wat was de reden om deze man te vermoorden?

Een man gaat samen met zijn zoon een stukje rijden in zijn auto. Ze raken verwikkeld in een ernstig ongeluk waarbij de man ter plekke overlijdt. De zwaargewonde zoon wordt naar het ziekenhuis gebracht, waar de dienstdoende Chirurg een levensreddende operatie moet uitvoeren. Deze kijkt naar de man op de operatietafel en zegt verschrikt "deze persoon kan ik niet opereren, het is namelijk mijn zoon."
Hoe is dit mogelijk?

Twee normaal geklede inbrekers kloppen op de deur van het huis dat ze willen beroven. Ze wachten tot de hond naar de deur komt en begint te blaffen, waarna ze via een raam inbreken in het huis. De volwassen waakhond volgt hen overal, maar bijt ze niet. Ze nemen de buit mee en vertrekken. Wanneer de eigenaar thuis komt wordt hij begroet door de hond, waarna hij de hond naar de dierenarts moet brengen. De hond had een goede opleiding tot waakhond gehad, liep altijd vrij in het huis, en zou nooit voedsel van iemand anders dan zijn eigen baas aannemen.
Hoe was het mogelijk dat deze twee inbrekers ongestoord konden inbreken?

Een man duwt zijn auto naar een hotel, als hij daar aankomt beseft hij dat hij failliet is.
Hoe is dit mogelijk?

Op een dag ontvangt een man een postpakket. Hij maakt het pakket open wat niet erg eenvoudig is, omdat de man slechts een arm heeft. De inhoud blijkt een menselijke arm te zijn en de man lijkt zeer tevreden te zijn bij deze aanblik. Hij pakt de arm weer zorgvuldig in en verzendt hij het opnieuw. Ook de tweede man die het pakket ontvangt, onderzoekt de inhoud en lijkt zeer tevreden te zijn, waarna deze het pakket meeneemt naar het bos om het daar te begraven. Ook dit is niet zo eenvoudig omdat ook deze man slechts een arm heeft.
Wat is hier aan de hand?

Langs de weg staat een auto met waarin op de achterbank een zeer grote vis ligt. Een stukje verderop staat een telefooncel waarin een dode man ligt in een plas met bloed. De telefoon hangt van de haak en de glazen ruiten van de telefooncel zijn gebroken.
Wat is hier gebeurd?

Een man loopt lusteloos rond in zijn appartement op de 24 ste verdieping van een flat. Hij voelt zich eenzaam en besluit dat er geen reden meer is om te blijven leven. Hij besluit zichzelf te doden door uit het raam te springen. Tijdens zijn val hoort hij een telefoon rinkelen waarna hij spijt heeft van zijn besluit, maar helaas valt hij dood te pletter op de straat. Waarom sprong hij uit het raam en waarom had hij er na het horen van de telefoon spijt van?

Een man komt een gebouw binnen en vraagt iets te drinken. Na een korte aarzeling wordt er een pistool op hem gericht. De man schrikt, maar bedankt de andere persoon en verlaat tevreden het gebouw.
Wat is hier aan de hand?

Bert en Anneke liggen dood op de vloer van de slaapkamer. Het raam staat open en op de vloer ligt een bal, een plas water en gebroken glas.
Wat is er gebeurd?

Een man gaat elke dag naar zijn werk op de veertiende verdieping van groot kantoorgebouw. In de ochtend neemt hij de lift naar de zesde verdieping, waarna hij de rest van verdiepingen de trap neemt. Dit doet hij echter alleen als er geen andere mensen in de lift staan, als er wel andere mensen in de lift staan neemt hij de lift tot de veertiende verdieping. Hij gaat elke avond geheel met de lift naar de begane grond.
Waarom vertoont deze man dit rare gedrag?

Jan en zijn vrouw Gerda staan te wachten op de uitrit bij hun huis op een opening in het drukke verkeer op de straat. Tijdens het wachten kijkt Gerda op een kaart voor de kortste route en Jan zit te mopperen op het drukke verkeer. Gerda probeert hem gerust te stellen. Eindelijk is er een opening in het verkeer en Jan trekt met piepende banden op. "Pas een beetje op" waarschuwt Gerda. Hierna overleggen ze over het avondeten. Opeens rijdt Jan in op een stilstaande vuilniswagen waarna hij met zijn hoofd tegen de ruit knalt. Gerda, die alleen erg schrikt belt bijna hysterisch het alarmnummer. Maar ondanks dat ze de stad op haar duimpje kent kan ze niet zeggen waar het ongeluk heeft plaatsgevonden.
Waarom niet?